Türkiye, sendikalaşma ve toplusözleşme hakkının kullanılması konusunda dünyadaki son sıralardaki yerini koruyor. Öyle ki Türkiye’de çalışan işçilerin yüzde 90’ı sendikasız, yüzde 95’i ise toplusözleşme hakkından mahrum. Kadın işçiler arasındaki sendikalaşma oranı daha da düşük. 

Toplu iş sözleşmesi kapsamında olmayan sendikalı işçinin gerçek bir sendikal korumadan yararlandığını söylemenin mümkün olmadığı belirtilen raporda, “ÇSGB verilerine göre 31 Aralık 2016 itibariyle toplu iş sözleşmesi kapsamındaki işçi sayısı 1 milyon 89 bindir. Genel toplusözleşme kapsama oranı yüzde 7.3 iken, özel sektörde toplu iş sözleşmesi kapsama oranı yüzde 5.5’tir. Bir diğer ifadeyle yaklaşık 13.5 milyon işçi toplu iş sözleşmesi kapsamı dışındadır” denildi. 

İşte Raporda ayrıntılarıyla açıklanan sendika ve toplu iş sözleşmesi ile ilgili DİSK-AR'ın raporu: 

Türkiye Devrimci İşçi Sendikaları Konfederasyonu Araştırma Enstitüsü (DİSK-AR) Temmuz 2017 sendikalaşma istatistikleri ile Aralık 2016 toplu iş sözleşmesi kapsamı istatistiklerini değerlendirdi: Türkiye’de işçiler sendikasız,sendikalı işçiler toplu sözleşmesiz!

• Resmi sendikalaşma oranı yüzde 12 olarak açıklanmasına rağmen, fiili durum daha da iç karartıcı
• Kayıt dışı işçileri de kapsayan fiili sendikalaşma oranı yüzde 10
• Toplu iş sözleşmesi kapsamındaki işçi oranı genelde yüzde 7,3, özel sektörde ise sadece yüzde 5,5
• İşçilerin yüzde 90’ı sendikasız, yüzde 95’i toplu iş sözleşmesiz
• Sendikalı işçilerin yaklaşık üçte biri toplu iş sözleşmesi kapsamı dışında
• 2013-2017 arasında sendikalı işçi sayısı 1 milyondan 1,6 milyona çıkmasına rağmen, sendika üyesi işçilerin yaklaşık 450 bini toplu iş sözleşmesinden yararlanamıyor
• Sendikalaşmada yaşanan artışın temel nedeni kamu taşeron işçilerin sendikalaşması, ancak büyük bölümü toplu iş sözleşmesi kapsamında değil
• Sendikalaşmanın en düşük olduğu işkolları yüzde 2,9 ile inşaat, yüzde 3,4 ile turizm ve yüzde 5,1 ile büro işkolu
• Erkek işçilerde sendikalaşma oranı yüzde 13 iken, kadın işçilerde yüzde 8’dir
• İstanbul yüzde 7,8 sendikalaşma oranı ile 81 il içinde 76. sırada

Giriş

Türkiye Devrimci İşçi Sendikaları Konfederasyonu Araştırma Enstitüsü (DİSK-AR) Temmuz 2017 sendikalaşma istatistikleri ile Aralık 2016 toplu iş sözleşmesi kapsamı istatistiklerini değerlendirdi.

Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’nın (ÇSGB) 6356 sayılı Sendikalar ve Toplu İş Sözleşmesi Kanunu gereğince işçi sendikalarının üye sayılarına ilişkin istatistikleri, 27 Temmuz 2017 tarihli Resmi Gazete’de yayımlandı. Sendikalaşma istatistikleri bir yandan Türkiye’de işçi sendikalarının tablosunu ortaya koyarken, öte yandan sendikaların toplu iş sözleşmesi yapmaları için gerekli olan yüzde 1’lik işkolu barajını aşıp aşmadıklarını gösteriyor.

2012 yılında çıkarılan 6356 sayılı yasadan sonra sendikaların üye sayılarını hesaplama yöntemi değiştirildi. Bir yandan e-devlet yoluyla sendika üyeliği sistemine geçildi. Öte yandan işçi sayıları açısından Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) verileri esas alınmaya başlandı. Böylece 2821 sayılı eski Sendikalar Yasası döneminde sendika üye sayılarına ilişkin gerçek dışı veriler büyük ölçüde ortadan kalktı.

6356 sayılı yasadan sonra yayımlanan istatistiklerin önceki döneme göre daha sağlıklı olduğunu söylemek mümkün. Ancak yeni dönemde de sendikalaşma oranları ve toplu iş sözleşmesi kapsamıyla ilgili hesaplamalarda çeşitli sorunlar yaşanıyor. ÇSGB kayıt dışı işçileri hesaba katmadığı için sendikalaşma oranları gerçek durumdan daha yüksek çıkıyor. Ayrıca e-devlet yoluyla üyelik konusunda zaman zaman hak ihlallerine de rastlanıyor. İşverenlerin işçilerin e-devlet şifresini işçiden yasadışı biçimde alarak sendikadan istifa ettirmesi veya işverenin tercih ettiği sendikaya üye yapması, sistemin şeffaf ve sendikaların denetimine açık olmaması nedeniyle yaşanan sorunlar yeni sistemin sorunlu yanları arasında sayılabilir.

Bu raporda 2013-2017 döneminde (6356 sayılı yasa sonrası) sendikalaşma oranları ve toplu iş sözleşmesi kapsamı ele alınacaktır.

Yöntemsel Açıklama 1

Bu rapor Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı (ÇSGB) tarafından her yıl ocak ve temmuz aylarından yayımlanan işçi sendikaları istatistiklerine dayalıdır. Kamu görevlileri/memurlar bu araştırmanın kapsamı dışındadır. Ancak kamuda işçi statüsünde çalışanlar rapor kapsamındadır. Raporda Ocak 2013-Temmuz 2017 arası dönem esas alındı. Bunun nedeni bu dönemde açıklanan istatistiklerin 6356 sayılı Yasa’da benimsenen yöntem nedeniyle daha sağlıklı olmasıdır. 2013 öncesi sendikalaşma istatistikleri ile 2013 sonrasını karşılaştırmak, 2013 öncesi istatistiklerin gerçek dışı olması nedeniyle mümkün değildir.

Raporda ayrıca Bakanlık tarafından hazırlanan ve yıl sonu itibariyle toplu iş sözleşmesi kapsamındaki işçi sayılarına ilişkin verilerden de yararlanıldı. Rapor Bakanlığın ham verilerine dayalı olmakla birlikte, tablo ve grafikler DİSK-AR tarafından oluşturuldu. 

Sendikalaşma Oranları

ÇSGB Temmuz 2017 istatistiklerine göre sendikalı işçi sayısı 1 milyon 623 bin 638’dir. Sigortalı işçi sayısı ise 13 milyon 581 bin 554’dür. Böylece sigortalı işçiler arasındaki sendikalaşma oranı (resmi sendikalaşma oranı) yüzde 11,95 (yaklaşık yüzde 12) olmaktadır.

Ancak bu oran kayıt dışı işçileri kapsamadığı için hatalıdır. Bakanlık sendikalaşma oranını, toplam sendika üye sayısını SGK’ya kayıtlı işçi sayısına bölerek bulmaktadır. Bu oran Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) tarafından benimsenen hesaplama yöntemiyle uyumsuzdur ve iki nedenle eksik ve hatalıdır. Birincisi, kayıt dışı işçiler hesaba katılmadığı için sendikalaşma oranı fiili durumdan daha yüksek çıkmaktadır. İkincisi ise bu oran toplu iş sözleşmesi (TİS) kapsamındaki sendikalı işçi sayısını yansıtmamaktadır.

Sigortalı işçileri esas alan resmi sendikalaşma oranı yüzde 12 iken, 2,2 milyona yaklaşan kayıt dışı işçiyi de dikkate aldığımızda fiili sendikalaşma oranı yüzde 10,3’e gerilemektedir. Toplu iş sözleşmesi kapsamı oranları açısından ise durum daha da vahimdir. Türkiye’de TİS kapsamındaki işçi sayısı sendikalı işçi sayısının çok altındadır. Öte yandan kamu ve özel sektörde sendikalaşma oranları açısından da büyük farklar söz konusudur. Bu yüzden alternatif sendikalaşma ve toplu iş sözleşmesi kapsama oranlarına da bakmakta yarar vardır.

Grafik 1: Sendikalaşma ve Toplu İş Sözleşmesi Kapsam Oranları

Kaynak: ÇSGB Sendikalaşma İstatistikleri Temmuz 2017, TÜİK Hane Halkı İşgücü Araştırması verileri, ÇSGB’nin toplu sözleşme kapsamına ilişkin 31 Aralık 2016 verileri. Sendikalaşma verileri Temmuz 2017, toplu iş sözleşmesi kapsamı verileri Ocak 2017 tarihlidir.

Yöntemsel Açıklama 2

Resmi sendikalaşma oranı: ÇSGB tarafından açıklanan sendikalaşma oranı

Fiili sendikalaşma oranı: Kayıt dışı işçiler de katılarak DİSK-AR tarafından hesaplanan sendikalaşma oranı. Kamu görevlileri hariç tüm işçilerin sendikalaşma oranını gösterir.

Toplu iş sözleşmesi kapsamı (genel): Toplu iş sözleşmesinden yararlanan işçilerin tüm işçilere oranı (DİSK-AR tarafından hesaplanmaktadır).

Toplu iş sözleşmesi kapsamı (özel): Özel sektörde TİS kapsamındaki işçilerin tüm özel sektör işçilerine oranı (DİSK-AR tarafından hesaplanmaktadır).

ILO sendikalaşma oranı yöntemi: ILO sendikalaşma oranını, sendika üyelerinin maaş ve ücret geliri elde eden işgücüne oranı şeklinde tanımlamaktadır (ILO, World Labour Report, 1997)

Yüzde 10’luk fiili sendikalaşma oranını esas aldığımızda, işçilerin sadece yüzde 7,3’ü toplu iş sözleşmesi kapsamındadır. Bir diğer ifadeyle işçilerin yüzde 93’ü toplu iş sözleşmelerinden yararlanamıyor. Özel sektörde ise toplu iş sözleşmesi kapsamı yüzde 5,5 civarındadır. Özel sektörde her yüz işçiden yaklaşık 95’i toplu iş sözleşmesi kapsamı dışındadır. Diğer bir ifadeyle toplu iş sözleşmesi yoluyla fiilen sendikal hakları kullanabilen işçilerin oranı genel olarak yüzde 7,3, özel sektörde ise yüzde 5,5’tir (Grafik 1). Bu nedenle ÇSGB tarafından açıklanan yüzde 12’lik sendikalaşma oranı fiili durumu yansıtmayan yapay bir orandır.

Tablo 1: Sigortalı ve Sendikalı İşçi Sayıları ile Sendikalaşma Oranları (2013-2017)

Kaynak: ÇSGB, Ocak 2013 ile Temmuz 2017 arası istatistikleri

Sendikalı işçi sayısı Ocak 2013- Temmuz 2017 döneminde yüzde 62 artışla, 1 milyon 1 binden 1 milyon 624 bine yaklaştı. Sigortalı işçi sayısında Ocak 2013 –Temmuz 2017 arası yüzde 25 civarında artış yaşanırken, sendikalı işçi sayısı yüzde 62 ile bunun çok üzerinde gerçekleşti. Son dört yılda 622 bin işçi sendikalara üye oldu. Sendikalı işçi sayısında bir önceki yılın (2016) temmuz ayına göre ise 124 bin kişilik artış yaşandı (Tablo 1).

Resmi sendikalaşma oranı 2013 Ocak ayında yüzde 9,2 iken 2017 Temmuz ayında yüzde 12’ye yaklaşmıştır. Sendikalaşmadaki artışın 2015 Ocak ayından sonra hızlı bir biçimde tırmandığı görülüyor (Tablo 1).

E-devlet kapısından üyelik sisteminin üyeliği kolaylaştırdığı ve üyelik eğilimini artırdığı biliniyor. Ancak sendikalaşmadaki hızlı artışın en önemli nedeni taşeron şirketlerde çalışan işçilerin toplu iş sözleşmesi yapmasını kolaylaştıran 11 Eylül 2014 tarihinde Resmi Gazete’de yayımlanan 6552 sayılı torba yasa ve 17 Mart 2015 tarihinde yayımlanan taşeron şirketlerde toplu iş sözleşmesi yetkisi almayı kolaylaştıran yönetmelik değişikliğidir. Bu konu aşağıda detaylı olarak ele alınmaktadır.

Sendikalaşmada yaşanan nicel artışa rağmen, işçilerin yüzde 90’a yakını sendikasızdır. Sendikalı işçilerin konfederasyon düzeyinde temsiline baktığımızda ise üç büyük konfederasyonun temsil gücü yüzde 1,1 ile yüzde 6,7 arasında değişmektedir (Grafik 2).

Grafik 2: Sigortalı İşçilerin Resmi Sendikalaşma Durumu (Temmuz 2017)

Ocak 2013 ile Temmuz 2017 döneminde işçi sendikalarının üye sayısında 622 bin kişilik artış yaşandığını belirtmiştik. Ancak bu artış konfederasyonlar arasında oldukça dengesiz (asimetrik) biçimde dağılmaktadır. 

Konfederasyonların Durumu

2013-2017 arası sendikalaşma istatistiklerine bakıldığında Türk-İş’in 709 bin olan üye sayısı 198 bin artarak 907 bine yükseldi. Hak-İş’te ise 2013’den bu yana 378 bin yeni üye ile ciddi bir sıçrama görülmektedir. Hak-İş, üye sayısını 166 binden 545 bine yükseltmiştir. DİSK’in 2013 Ocak ayında 100 bin olan üye sayısı 46 bin artarak 146 bine yükselmiştir. Bağımsız sendikaların ve diğer küçük konfederasyonların üye sayısı ise büyük ölçüde aynı kalmıştır (Tablo 2).

Tablo 2: Konfederasyonların Üye Sayısı (2013-2017)

Not: Diğer kategorisi içinde bağımsız sendikalar ve diğer konfederasyonlar yer almaktadır.

Konfederasyonların üye artış oranlarında ise çok daha çarpıcı bir tablo ortaya çıkmaktadır. Son dört yılda sendikalı işçi sayısında yüzde 62 oranında bir artış yaşanmıştır. Ancak bu artış oranı konfederasyonlara oldukça farklı yansımıştır.

Tablo 3: Konfederasyonların Üye Artış Oranı 2013-2017 (2013:100)

Not: Diğer kategorisi içinde bağımsız sendikalar ve diğer konfederasyonlar yer almaktadır.

Son dört yılda Türk-İş üye sayısını yüzde 28 oranında artırırken, DİSK’in üye sayısındaki artış yüzde 46 oldu. Ancak üye artışında asıl “mucize” Hak-İş üyeliklerinde yaşanmıştır. Hak-İş 2013-2017 arası üye sayısını yüzde 227 oranında artırmıştır. Bağımsız sendikalar ve diğer konfederasyonlar açısından dalgalanmalar olsa da kayda değer bir artış yaşanmamıştır (Tablo 3, Grafik 3).

Üye sayısındaki artışın konfederasyonlar arasında dağılımı Grafik 3’te daha da çarpıcı olarak ortaya çıkmaktadır. Hak-İş’te sert bir yükseliş yaşanırken, Türk-İş’in artış oranı toplam işçi sayısındaki artış oranının altında kalmıştır.

DİSK’in üye artış oranı ise toplam sendikalı üye artış oranının altında kalırken Türk-İş’in üzerinde gerçekleşmiştir. Bağımsız ve küçük konfederasyonlardaki dalgalanmanın nedeni ise Aksiyon-İş üyesi sendikaların 15 Temmuz 2016 darbe teşebbüsü ardından kapatılmış olmasıdır.

Grafik 3: Konfederasyonların Üye Artış Oranı 2013-2017 (2013:100)

2013 ve 2017 arasında sendika üyeliğinde yaşanan 622 bin kişilik artışın konfederasyonlar arasındaki dağılımı oldukça dengesiz (asimetrik) bir tablo arz etmektedir.

Ocak 2013’ten bu yana Hak-İş’in üye artış oranı yüzde 226 oldu. Bu dönemde Hak-İş’in özellikle kamuda ve taşeron işçiler arasında hızla örgütlendiği görülmektedir. Hükümetin açık desteğini alan Hak-İş Türk-İş’e hızla yaklaşmaktadır (Tablo 2).

İşkollarına göre sendikalaşma

ÇSGB verilerine göre sendikalaşma oranları işkolları açısından büyük farklılıklar göstermektedir. İnşaat, turizm ve büro işkolu en düşük; banka, finans ve sigorta, genel işler, savunma ve güvenlik işkolları ise en yüksek sendikalaşma oranına sahiptir (Tablo 4).

İş cinayetlerinin yoğun yaşandığı inşaat işkolunda sendikasızlık devam ediyor. Resmi sendikalaşma oranı yüzde 12 iken, inşaat işkolunda sendikalaşma oranı sadece yüzde 2,9’dur. İnşaat işkolunda 9 sendika örgütlü durumdadır. Bu dokuz sendikanın üye sayısı sadece 52 bin 580’dir. Bunların önemli bir bölümü ise kamu sektöründedir. Turizm işkolunda yüzde 3,4 olan sendikalaşma oranı, 3,3 milyon işçinin bulunduğu en büyük işkolu durumundaki büro işkolunda ise 5.1’dir (Tablo 4, Grafik 4).

Tablo 4: İşkollarına göre sigortalı ve sendikalı işçi sayısı ile sendikalaşma oranları (Temmuz 2017)

Kaynak: ÇSGB, Temmuz 2017 İstatistikleri

Sendikalaşma oranları imalat sanayiinde ve kamu ağırlıklı işkollarında ortalamanın üzerinde seyretmektedir. Sendikalaşmanın en yüksek olduğu üç işkolu banka-finans, savunma-güvenlik ve genel işlerdir. Savunma ve güvenlik kamu ağırlıklı bir sektör olmanın yanında özel güvenlik çalışanlarını kapsayan bir işkoludur. Kamudaki özel güvenlik (taşeron) örgütlenmesinde son yıllarda yaşanan artış, bu işkolunda sendikalaşmayı yükseltti. Yine genel hizmetler işkolunda taşeron şirketlerde çalışan işçilerin sendikalaşması bu işkolunda sendikalaşma oranlarını artırdı.

Savunma ve güvenlik işkolunda 2013’te yüzde 12,2 olan sendikalaşma oranı, Temmuz 2017’de yüzde 32,9’ya çıktı. Aynı şekilde genel hizmetler işkolunda 2013’te yüzde 20,5 olan sendikalaşma oranı yüzde 34,5’e yükseldi. Benzer bir eğilim banka ve finans sektöründe de görülmektedir. 2013’te yüzde 22,3 olan sendikalaşma oranı, 2016 Temmuz ayında yüzde 35,2’ye ulaştı. Benzer biçimde sağlık ve sosyal hizmetler işkolunda yüzde 2,5 olan sendikalaşma oranı, Temmuz 2017’de yüzde 12’ye yaklaştı. Burada da kamu taşeron işçilerinin sendikalaşmasının etkisini görüyoruz (Tablo 5). 

Grafik 4: İşkollarına göre sendikalaşma oranları (Temmuz 2017)

Tablo 5: İşkollarına Göre Sendikalaşma Oranları (2013-2017)

İllere Göre Sendikalaşma

Sendikalaşma oranları illere göre de büyük farklılıklar göstermektedir. İllere göre sendikalaşma oranları yüzde 5 ile yüzde 27 arasında değişmektedir. Sendikalaşmanın en düşük olduğu 10 il sırasıyla Nevşehir, Uşak, Muğla, Gaziantep, İstanbul, Mardin, Ordu, Antalya, Yalova ve Denizli’dir.

Tablo 6: İllere göre sendikalaşma (Temmuz 2017)

Kaynak: ÇSGB, Ocak 2017 İstatistikleri

İstanbul yüzde 7,8 sendikalaşma oranı ile 81 il içinde 76. sıradadır. Denizli, Antalya, Yalova, Gaziantep gibi gerek imalat sanayi gerekse hizmet sektörünün yoğun olduğu illerde de sendikalaşma oranı oldukça düşüktür. İstanbul ve Antalya’da sendikalaşma oranının düşüklüğü hizmet ve turizm sektörlerindeki sendikalaşma oranlarının düşüklüğüne paraleldir (Tablo 6).

Sendikalaşma oranlarının yüksek olduğu iller ise belediyeler dahil kamu işçiliğinin yoğun olduğu iller olarak ön plana çıkmaktadır. Zonguldak ve Rize’deki kamu kömür ve çay işletmeleri yüksek sendikalaşma oranları açısından en önemli faktördür. 

Sendikalaşmanın Toplumsal Cinsiyeti

Sendikalaşmaya ilişkin verilere kadın-erkek ayrımı açısından baktığımızda ciddi bir toplumsal cinsiyet eşitsizliğinin burada da yaşandığını görüyoruz. Erkek işçilerin yüzde 13’ü sendika üyesi iken, kadın işçilerde bu oran yüzde 8 civarındadır.

Tablo 7: Sendikalaşmanın Kadın-Erkek Dağılımı (Temmuz 2017)

Kaynak: ÇSGB Veri Tabanı

Benzer bir eşitsizlik toplam kadın işçi oranı ile sendikalı kadın işçi oranı arasında da yaşanmaktadır. Kadınlar toplam işçilerin yüzde 27’sini oluştururken, kadın sendika üyeleri toplam sendika üyelerinin yüzde 19’unu oluşturmaktadır. Böylece hem toplamda hem de her cinsin kendi içindeki sendikalaşma oranı açısından kadınlar erkeklere göre daha az sendikalaşabilmektedir (Tablo 7). 

Toplu İş Sözleşmesi Kapsamı

Toplu iş sözleşmesi kapsamı sendikalı işçilerin sendikal hakları ne ölçüde kullanabildiğini göstermektedir. Toplu iş sözleşmesi kapsamında olmayan sendikalı işçinin gerçek bir sendikal korumadan yararlandığını söylemek mümkün değildir. O nedenle gerçek sendikalaşma ölçütü toplu iş sözleşmesi kapsamıdır.

Pek çok ülkede toplu iş sözleşmesi kapsamındaki işçi oranı sendikalı işçi oranından daha yüksektir. Örneğin AB ülkelerinde sendikalaşma oranı ortalama yüzde 20-25 civarında iken, toplu iş sözleşmesi kapsamındaki işçi oranı yüzde 65’e yaklaşmaktadır. Teşmil uygulamaları yoluyla sendika üyesi olmayan işçiler de sendikaların imzaladığı toplu iş sözleşmelerinden yararlanmaktadır. Ülkemizde ise sendika üyesi işçilerin bile toplu iş sözleşmesi kapsamı dışında bırakıldığı bir toplu iş sözleşmesi yetki sistemi söz konusudur.

Türkiye’de ise toplu iş sözleşmesi kapsamındaki işçi sayısı sendikalı işçi sayısının çok altındadır. ÇSGB verilerine göre 31 Aralık 2016 itibariyle toplu iş sözleşmesi kapsamındaki işçi sayısı 1 milyon 89 bindir. Genel toplu sözleşme kapsama oranı yüzde 7,3 iken, özel sektörde toplu iş sözleşmesi kapsama oranı yüzde 5,5’tir. Bir diğer ifadeyle yaklaşık 13,5 milyon işçi toplu iş sözleşmesi kapsamı dışındadır (Tablo 8).

Yöntemsel Açıklama 3

Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı (ÇSGB) toplu iş sözleşmesi kapsamındaki sendika üye sayısına ilişkin verileri her yıl için ayrı ayrı yayınlamaktadır. Ancak Türkiye’de toplu iş sözleşmeleri yasal olarak bir ile üç yıl